Về Tân Yên nghe kể chuyện giếng vuông

Thứ 6: 07:12 ngày 31/01/2025

BẮC GIANG - Theo nhiều bậc cao niên, những chiếc giếng vuông ở Tân Yên có cả ngàn năm tuổi. Lại có không ít người cho rằng tuổi của giếng khoảng dăm bảy trăm năm. Dù vậy, điều đặc biệt là những giếng cổ này đều mang trong mình bao bí ẩn qua câu chuyện của người dân trong vùng.

Trên địa bàn 22 xã, thị trấn ở huyện Tân Yên hiện nay có khá nhiều thôn xóm đã khôi phục giếng làng, ước tính khoảng 150 chiếc. Các giếng đều được vệ sinh sạch sẽ, lát gạch, đổ bê tông sân giếng; nhiều nơi người dân đặt ghế đá để dân làng ngồi chuyện trò, vui chơi. Hầu hết giếng vuông được phục dựng là giếng cổ, có tuổi đời hàng trăm năm. Giếng vuông ở Tân Yên có loại cổ giếng thấp chừng 30 cm, loại cổ giếng cao chừng 80 cm và đều giống nhau ở chỗ miệng giếng, tang giếng, thân giếng đều vuông chằn chặn, tuy không sâu lắm nhưng không bao giờ cạn nước. Cùng đó, giếng vuông thường làm ngay cạnh ao hồ nhưng mực nước luôn cao hơn mực nước ao hồ.

Giếng vuông ở xã Tân Trung.

Chừng 15 năm trước, trong một lần đi khảo sát ở xã Tân Trung, tình cờ chúng tôi nhìn thấy chiếc giếng miệng vuông. Kể cũng lạ, cứ tưởng loại giếng này chỉ có ở tận miền Trung xa xôi, nào ngờ xuất hiện ngay tại đây. Tuy vậy, khi đi khảo sát rồi chúng tôi mới biết không chỉ có một mà ở xã Tân Trung thời điểm đó có tới 4 giếng vuông: Đình (Đình Hả), Chấu, Quyên, Đanh. Ông Phạm Văn Vuông khi đó là Chủ tịch Hội Người Cao tuổi xã Tân Trung đưa tôi đi đến từng giếng và kể: Theo các cụ truyền lại, các giếng này khoảng 1.000 năm tuổi có dư. Trong số đó, giếng Đình Hả nằm trước Cụm di tích đình, chùa Hả chừng 200 m thuộc xóm Đình, thôn Đình Hả. Thân giếng lát gỗ và đá ong từng lớp chồng lên nhau, nước rất sạch.

Đi qua đình, chùa Hả chừng 200 m có một giếng vuông khác, kích cỡ tương tự giếng trước. Đây là giếng Chấu thuộc thôn Chấu. Giếng chỉ sâu chừng 6 m nhưng không bao giờ cạn. Tiếp đó là giếng Quyên ở thôn Quyên. Giếng này từng có thời gian bị sụt lở nhưng nay được dân làng tu tạo lại vuông vức. Đi một đoạn nữa là giếng Đanh thuộc thôn Đanh. Kỳ lạ là tất cả các giếng vuông đều nằm cạnh ao nhưng nước trong giếng luôn cao hơn mực nước ao khoảng 20 cm. Người dân địa phương cho biết, dù nước ao có đục thì nước giếng vẫn trong như thường. Cả 4 giếng vuông ở xã Tân Trung đều có cổ cao chừng 80 cm, lòng giếng xếp đá ong và gỗ, sâu chừng 5 - 6 m.

Xã Tân Trung không chỉ có 4 chiếc giếng vuông trên. Theo ký ức của người cao tuổi ở đây, thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, quanh đây vẫn còn một số giếng vuông khác, trong đó làng Gia Tiến có 3 giếng, thôn Đanh có 2 giếng nhưng hiện chỉ còn lại một. Những giếng vuông khác đã bị lấp đi và tất thảy đều liên quan đến câu chuyện người nước ngoài giấu của. Chuyện đã xa xưa rất khó khảo cứu và những giếng vuông này vẫn luôn kích thích sự tò mò của nhiều người.

Mới đây dân làng Gia Tiến đầu tư gần 100 triệu đồng khôi phục lại giếng vuông ở xóm Xó và những câu chuyện liên quan tưởng như mai một lại ùa về. Một cụ kể: Thời kháng chiến, người ta treo một cái kẻng bằng vỏ quả bom treo ở cạnh giếng. Mỗi khi gõ, tiếng kẻng kêu to quá nên một gia đình ở gần đó trong lúc nóng giận đã vứt kẻng xuống giếng. Mới đây, người dân trong xóm vớt lên vẫn còn nguyên vỏ quả bom đó. Ở trước nhà văn hóa Gia Tiến và đường từ Gia Tiến về làng Thị, xã Tân Trung còn hai giếng khác. Như vậy, riêng xã Tân Trung đã có tới 8 giếng vuông.

Một chiếc giếng vuông ở xã Tân Trung.

Cũng tại huyện Tân Yên, năm 2022 trong một lần về làng Thễ, xã Lan Giới, chúng tôi thấy dân làng đang tập trung khá đông ở một khu đất gần cổng làng. Khi đến lại gần chúng tôi mới hay người dân đang trùng tu giếng và thật tình cờ đó là giếng vuông nhưng cổ thấp chỉ chừng 30 cm. Có lẽ đây là chiếc giếng còn nguyên bản nhất trên địa bàn huyện.

Ông Nguyễn Tất Quỳnh (93 tuổi) cho biết: Từ lúc còn nhỏ tôi đã thấy giếng này. Giờ giếng vẫn vậy. Nghe các cụ truyền lại, giếng có từ bao giờ không ai rõ nhưng gắn với lịch sử của làng Thễ, xưa là Giản Ngoại. Ông Vũ Khắc Diễn (81 tuổi) cũng khẳng định giếng vuông làng Thễ dễ cũng vài trăm năm tuổi. Giếng tuy không quá sâu nhưng tốt nước, tát không cạn. Từng có thời gian khi vét giếng, dân làng sử dụng 2 máy bơm điện song bơm mãi nước vẫn không vơi. Có năm hạn hán, người dân các làng lân cận đến xin nước đông như hội.

Giếng vuông làng Thễ được kè đá từ trên xuống lòng giếng vuông vắn và nước trong mát. Dân làng Thễ giữ gìn giếng làng chứ không lấp đi bởi nó là dấu tích văn hóa, gắn bó với dân làng từ bao đời nay. Ông Vũ Khắc Diễn nói: Làng tôi xưa tuần rằm mùng một, Tết, rằm tháng Giêng mọi người ra đây rửa lá bánh, vo gạo - gạo trắng lắm. Trong kháng chiến chống Pháp, bộ đội ở đây, đoàn văn nghệ trong đó có cả cụ Tú Mỡ cũng ở đây đều dùng nước giếng này. Rất nhiều kỷ niệm. Chúng tôi muốn giữ lại cho con cháu sau này.

Từ xã Lan Giới về xã An Dương không quá xa. Trước Đình Dương Lâm thuộc xóm Đình cũng có một chiếc giếng vuông và cổ giếng y hệt như giếng ở làng Thễ. Theo các cụ cao niên ở đây, giếng có cách đây vài trăm năm. Lâu lâu dân làng lại nạo vét làm sạch giếng. Tuy vai trò cấp nước như xưa không còn nhưng dân làng vẫn giữ lại vì đây là một kỷ vật của làng Dương Lâm.

Có thể thấy tên gọi giếng vuông làng Hả, Đanh, Quyên, Chấu, Gia, Thễ, Đầu, Đình… như gợi một điều gì đó chưa cắt nghĩa được thì mới đây một đoàn du khách từ tỉnh Ninh Thuận ra tham quan và có dịp đến nhiều giếng vuông ở huyện Tân Yên. Sau khi xem xét, hỏi han nhiều người dân địa phương, đoàn du khách hé lộ một thông tin khá thú vị: Đây là giếng Chăm. Theo đoàn du khách, dấu hiệu để khẳng định là giếng Chăm ngoài có hình vuông thì những tên xóm của người Chăm thường chỉ có một chữ Hả, Gia, Quyên, Chấu… là như vậy. Chuyện về những chiếc giếng vuông ở miền quê Tân Yên hẳn còn nhiều điều thú vị.

Bài, ảnh: Châu Giang