Bắc giang
Tết Việt xưa và nay
Phong vị Tết xưa
Theo lịch trăng gắn liền với nền văn minh lúa nước có chiều dài lịch sử hàng ngàn năm, Tết cổ truyền bắt đầu từ buổi sáng thứ nhất trong mười hai tháng. Riêng cái tên gọi cũng đã bao hàm ý nghĩa sự bắt đầu (Nguyên), buổi sớm (Đán). Dân Việt vẫn thường gọi Tết âm lịch là “Tết ta” để phân biệt với Tết Dương lịch được coi là “Tết tây”.
 |
|
Xin chữ ngày Xuân. |
Theo dòng thời gian, Tết Nguyên đán ít nhiều có những biến đổi phù hợp với trình độ phát triển xã hội, hoàn cảnh đất nước, lối sống con người nhưng ý nghĩa cốt lõi của nó hầu như được bảo tồn. Đó là đón mừng năm mới với mong muốn tốt lành, may mắn cho mọi người, mọi nhà. Đó là giữ đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” thông qua tục thờ cúng thần linh, tổ tiên, người thân đã mất.
Nói đến Tết xưa chắc chắn người ta không thể không nhắc tới hai câu thơ cổ: “Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ /Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh”. Phong vị Tết Việt đã hiện rõ trong đó. Từ món dùng để thờ cúng, ăn uống trong dịp đầu xuân (bánh chưng, thịt mỡ, dưa hành) đến những thứ thuộc về văn hóa (câu đối), tâm linh (cây nêu trừ quỷ), vui chơi (tràng pháo) đều có đủ.
Bánh chưng, bánh dày cũng được cổ tích hóa, vừa mang quan niệm về vũ trụ của người Việt xưa “trời tròn đất vuông”, vừa phản ánh tâm thức của dân tộc về đạo lý sống: Yêu thương và tri ân.
Với dân Việt, cỗ bàn dâng cúng trời đất, thần linh, tổ tiên phải được chuẩn bị tinh tươm sạch sẽ; nghi thức lễ lạt cần sự thành kính nghiêm trang. Có như vậy thì thần linh, ông bà được con cháu mời về ăn Tết mới ấm lòng. Câu đối và tranh dân gian là nét đẹp không thể thiếu trong Tết xưa.
Năm hết Tết đến, trong mỗi ngôi nhà thường dán câu đối đỏ và tranh dân gian nhiều màu sắc rực rỡ. Các câu đối hướng tới những điều tử tế, tốt lành: Thiên tăng tuế nguyệt, niên tăng thọ/ Xuân mãn càn khôn, phúc mãn đường (Trời thêm năm tháng, tuổi thêm thọ/ Xuân khắp đất trời, phúc khắp nhà); Tân niên hạnh phúc bình an tiến/ Xuân nhật vinh hoa phú quý lai (Năm mới, hạnh phúc bình an đến/ Ngày xuân, vinh hoa phú quý về). Hay là lời khuyên dạy đạo lý sống có trước có sau: Niệm tiên tổ, duật tu quyết đức/ Khải hậu nhân, trường phát kỳ tường (Nhớ tổ tiên, đẹp điều nhân đức/ Tin con cháu, bền sự lạ hay)…
Tranh Tết cũng thật phong phú, người ta có thể treo các bộ tứ bình như mai - lan - cúc - trúc tượng trưng cho bốn mùa xuân - hạ - thu - đông hay bốn tố nữ chơi đàn, thổi sáo, gõ phách và ca hát… hoặc các tranh dân gian Hàng Trống, Đông Hồ... như “Lý ngư vọng nguyệt” (Cá chép trông trăng); “Mẹ con đàn gà”, “Mẹ con đàn lợn”, “Hứng dừa”, “Đám cưới chuột”, “Thầy đồ cóc dạy học”…
Nơi đông vui, nhộn nhịp nhất của những ngày cuối năm là phiên chợ Tết. Người bán, mua xôn xao nhộn nhịp. Cái sự chen chúc, đa thanh, đa sắc mới đáng yêu làm sao. Nhà thơ Đoàn Văn Cừ có bài thơ “Chợ Tết” như một bức tranh sơn mài vẽ cảnh xưa: Người các ấp tưng bừng ra chợ Tết/ Họ vui vẻ kéo hàng trên cỏ biếc/ Những thằng cu áo đỏ chạy lon xon/ Vài cụ già chống gậy bước lom khom/ Cô yếm thắm che môi cười lặng lẽ...
Hình như cả xã đã kéo về đây, mỗi người một vẻ, chen vai thích cánh trong phiên chợ cuối năm. Chợ Tết ấm cúng màu sắc của các sản vật đồng quê: Những mẹt cam đỏ chót tựa son pha/Thúng gạo nếp đong đầy như núi tuyết/Con gà sống mào thâm như cục tiết... Không gian chợ sáng lên những mảnh ghép văn hóa truyền thống: Anh hàng tranh kĩu kịt quẩy đôi bồ/ Tìm đến chỗ đông người ngồi giở bán/ Một thầy khóa gò lưng trên cánh phản/Tay mài nghiên hí hoáy viết thơ xuân/ Cụ đồ nho dừng lại vuốt râu cằm/ Miệng nhẩm đọc vài hàng câu đối đỏ...
Còn bao nhiêu điều muốn nói nữa về Tết xưa như tục mừng tuổi, chúc Tết, hái lộc, các trò chơi đánh đu, kéo co, cờ người… Có lẽ, phải cần một cuốn sách dày dặn hàng trăm trang mới tải đủ chuyện Tết của mọi miền trên đất nước ta.
Tết nay đã đổi thay nhiều
Tết bây giờ thì sao? Âm hưởng truyền thống dù được gìn giữ qua các thế hệ nhưng hương vị Tết Nguyên đán có lẽ đã vơi phai ít nhiều. Chuyện sắm Tết, ăn Tết, chơi Tết không còn như thời xưa cũ. Quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa tác động sâu sắc vào nếp nghĩ, lối sống của rất nhiều người vốn có gốc gác từ chốn thôn mạc ruộng đồng.
Nhịp điệu cuộc sống hiện nay gấp gáp, ồ ạt khác xa với sự dềnh dàng, chậm rãi của thời xưa cũ. Người ta không phải tất bật sắm Tết như trước. Chợ truyền thống cùng với hệ thống siêu thị ăm ắp các mặt hàng giúp các bà, các cô nội trợ sắm Tết dễ dàng. Chỉ cần một buổi đi chợ hay siêu thị cũng đủ cho các bà, các cô mang được những thứ mình cần về nhà.
Mấy năm gần đây người ta ít đến nhà chúc Tết nhau. Chúc Tết qua điện thoại trở thành phổ biến. Trong “thế giới phẳng”, mạng xã hội kết nối rộng rãi trong ngày thường cũng như Tết, tiện lợi và ít tốn kém tiền của nhất. Lời chúc, hoa tươi, quà cáp rộn ràng, rực rỡ, hào phóng trên facebook. Nhiều trò chơi dân gian cũng như các dòng tranh Tết có nguy cơ bị quên lãng.
Khi chưa có Covid -19, du lịch là một lựa chọn được chú ý. Gia đình, người thân cùng nhau đến những miền đất mới trong mấy ngày nghỉ Tết là kiểu vui xuân nhẹ nhàng tuy nhiên khá tốn kém. Một số phong tục đẹp bị biến tướng theo chiều hướng không hay.
Hái lộc biến thành chuyện bẻ cành, xô cây và tục mừng tuổi nhiều khi chứa đựng sự cầu cạnh. Thời bé, cầm tờ một hào màu đỏ trên tay lòng chúng tôi phấp phới như đang sở hữu món quà rất quý. Bây giờ, mừng tuổi trẻ con vài chục nghìn đôi khi còn thấy ngại. Ý nghĩa của việc mừng tuổi bị chi phối bởi mệnh giá đồng tiền.
Đại dịch Covid-19 thực sự làm thay đổi sâu sắc đời sống. Ăn Tết, chơi Tết cũng vậy, buộc chúng ta phải có những điều chỉnh cần thiết. Tiêu chuẩn an toàn được đặt lên hàng đầu, trong đó việc tiêm đủ vắc-xin phòng Covid-19 theo khuyến cáo của ngành Y tế cùng với thực hiện 5K là không thể bỏ qua.
Các hoạt động trong dịp Tết nên có những quy mô hợp lý. Tết cổ truyền nên hướng về sự đoàn tụ, thương yêu, chia sẻ và giản dị, tiết kiệm. Đừng phô trương, hoang phí trong mấy ngày Tết. Niềm vui trọn vẹn của những ngày đầu năm sẽ lâng lâng theo ta đi suốt mười hai tháng. Ấm áp, vui tươi, nhẹ nhàng, được như thế đã là Tết.
Nhà thơ Nguyễn Hữu Quý
Ý kiến bạn đọc (0)