Nghệ nhân Nông Thị Phớp thực hiện nghi lễ then.

Anh Nông Văn Nhất, cán bộ Văn hoá xã Cấm Sơn cho biết: “Xã Cấm Sơn hiện có ba nghệ nhân hát then là các bà: Nông Thị Phớp, Nông Thị Nhờ, Nông Thị Tý. Ngoài ra còn có một số bạn trẻ đang tích cực theo học để bảo tồn di sản này”. Theo các nghệ nhân, then là thiên có nghĩa là trời. Mỗi khi cất lời then lên nó là cầu nối giữa đất và trời, khi hát làm lễ cúng then là cầu trời, cầu thần linh che chở cho con người được bình an. Khi vào làm lễ, thầy then mặc áo, đội mũ, hát hay, đàn ngọt. Lời cây đàn tính réo rắt, du dương, xóc nhạc thì rộn ràng, giòn giã, có lúc thầy then lại múa dẻo, rồi nhảy theo vũ điệu của đồng bào dân tộc.

Nghi lễ then rất đa dạng, gắn liền với cuộc sống thường nhật của con người, chẳng hạn: Lễ then cầu yên (pèng ến) là nghi lễ được các gia đình người Nùng tổ chức vào dịp đầu xuân, cầu cho mọi người được yên lành, làm ăn may mắn trong năm mới. Với loại then tiểu lễ này, nghệ nhân trình diễn rất điêu luyện, kết hợp đủ loại hình nghệ thuật: Hát, đàn, xóc nhạc và múa. Với lễ then lớn như then hắt khoăn (xem vận hạn), thầy then phải làm lễ kéo dài tới ba ngày, ba đêm, lại phải có nhiều học trò cùng làm theo. Nghi lễ then này chứa đựng nhiều tín ngưỡng truyền thống như tín ngưỡng thờ Thành hoàng, thần tự nhiên, tổ tiên và bậc tiền bối của đồng bào…Trong đó nổi bật nhất là tín ngưỡng thờ "Mẻ Shinh, Mẻ Bióoc" (Mẹ Sinh, Mẹ Hoá). Then hắt khoăn là cầu nối giữa cõi tục với cõi thiêng, hiện thực với ước mơ. Lễ then mừng sinh nhật (pú sảng lường) thường làm lễ khi con người đã ngoài 60 tuổi. Lễ sinh nhật được tổ chức khá trang trọng, như một sự kiện lớn của gia đình và mang màu sắc tín ngưỡng. Lễ mừng sinh nhật thường có sự tham gia đông đủ của họ hàng, con cái và có thể diễn ra thâu đêm…

Nội dung lời cúng then chính là những câu chuyện dài kể về những chuyến đi gian nan vất vả của một đội quân hùng hậu có tướng, lính, có ngựa, binh khí. Con đường đến với Thần Thánh thật xa xôi, vất vả, họ phải trải qua nhiều chặng đường khi băng rừng, lúc vượt biển. Qua mỗi một đoạn đường, nghệ nhân làm lễ then phải sử dụng nhiều cung bậc, giọng hát khác nhau. Những lời then được dân gian chắt lọc, mang âm hưởng trữ tình gần gũi với cuộc sống, đó là những lời khuyên răn, khích lệ, vừa là những kinh nghiệm quý báu trong đời sống thường ngày. 

Hơn 30 năm gắn bó, gìn giữ điệu then, bà Nông Thị Phớp, dân tộc Nùng ở thôn Bả sinh ra trong một gia đình truyền thống có ba đời biết hát và làm lễ then. Bà Phớp thông thạo rất nhiều nghi lễ then như: Then cấp sắc, then hắt khoăn (xem vận hạn), then cầu yên (pèng ến), then pú sảng lường (mừng sinh nhật), then giải hạn, then mừng nhà mới, then gửi con, then chữa bệnh, then dùng trong tang ma, cúng tổ tiên, cắt tiền duyên… Dù mưa hay nắng, hễ có người mời là bà Phớp lại cùng cây đàn tính, bộ xóc nhạc, chiếc quạt giấy lên đường làm lễ. Vốn trời sinh có chất giọng truyền cảm trầm ấm, mỗi khi làm lễ, bà diễn xướng bằng cả tâm hồn, nhiệt huyết của mình với làn điệu ngọt ngào, nhuần nhuyễn giữa đàn, hát và xóc nhạc… Mỗi khi nghe bà Phớp cất lên tiếng hát, nghe âm vang lời đàn tính là bà con dân bản kéo đến xem rất đông. 

Cùng với bà Nông Thị Phớp, những nghệ nhân hát then - đàn tính và nhiều bạn trẻ ở Cấm Sơn đang tích cực gìn giữ, lưu truyền vốn di sản văn hoá quý giá của dân tộc.

Đồng Ngọc Dưỡng