Theo gia phả họ Nguyễn Tồ Đống ghi lại: Thượng Tổ là Nguyễn Trí Tài sinh năm 1248 ở Thừa Thiên Huế. Ông thi đỗ tú tài và làm quan dưới triều nhà Trần. Kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ 2 (1285) ông được triều đình cử cầm quân đánh giặc vùng Nghệ An, Thanh Hoá ra Bắc. Lần thứ 3 (1288) ông cùng các tướng sĩ nhà Trần lập công lớn đánh tan quân Nguyên Mông trên sông Bạch Đằng lịch sử.

Đền thờ Nguyễn Trí Tài.

Sắc lệnh nhà Trần phong tặng dòng họ Nguyễn Tồ Đống.

Trong lịch sử đấu tranh bảo vệ Tổ quốc, nhà Lý và nhà Trần với chính sách “nhu viễn” dùng các động thái mềm dẻo nhằm động viên những người đứng đầu các địa phương, các tù trưởng dốc sức giữ yên bờ cõi. Thêm vào đó, khi có sự biến, các tù trưởng này sẽ mang quân đi đánh dẹp. Vương triều Lý - Trần thường gả công chúa cho các tù trưởng, vị tướng soái lập công lớn ở các địa phương hoặc cắt cử những vị tướng lĩnh giỏi lên vùng núi trấn ải. Cha con Nguyễn Trí Tài được nhà Trần cắt cử lên trấn ải ở vùng đất Vị Loại thuộc châu Sơn Động xưa.

Không chỉ có công dẹp yên giặc cỏ bảo vệ miền biên ải xưa, Nguyễn Trí Tài còn là người có công vận động nhân dân khai khẩn đất đai mở rộng làng bản tăng gia sản xuất. Ông mất ngày 23 tháng Giêng năm 1321, mộ để ở Tồ Cang trong hậu cung đền thờ ông hiện nay. Sau này nhân dân làng Hạ ghi nhớ công ơn, đã lập đình Hạ tôn thờ và suy tôn ông là Đức Thánh Cả.

Dòng họ Nguyễn Tồ Đống xây dựng đền thờ ông cùng con trai trên đồi Tồ Cang, thôn Hạ nhìn về hướng Nam. Bình đồ kiến trúc theo kiểu hình chữ đinh gồm tòa Tiền tế ba gian nối tòa Hậu cung một gian. Bên trong Hậu cung xây lăng mộ và bàn thờ tổ họ Nguyễn Trí Tài. Tại đền thờ còn lưu giữ sắc ấn của nhà Trần cho dòng họ Nguyễn Tồ Đống, cuốn gia phả ghi chép phả hệ đầy đủ từ thượng tổ Nguyễn Trí Tài cho tới các đời con cháu sau này. Dòng họ Nguyễn Tồ Đống còn có ông Nguyễn Chỉ Huy húy Thọ cũng là người tài giỏi võ nghệ có công đánh giặc tiễu phỉ lại có có sức khỏe giết hổ bảo vệ dân làng, dân làng Lốc, xã Dương Hưu (Sơn Động) đã xây đình và nghè thờ ông làm Thành Hoàng làng.

Cụ thượng tổ mất, con trai cụ Nguyễn Trí Tài là Nguyễn Viết Thinh tiếp nối cha cai quản vùng đất này, ông lấy vợ người họ Ngọc xã Vị Loại sinh hạ được ba người con, trải qua mấy trăm năm, qua mười mấy đời con cháu nay đại diện cho dòng họ Nguyễn Tồ Đống có ba chi, sinh sống chủ yếu ở thôn Hạ, xã Long Sơn. Ngày giỗ tổ họ 23 tháng Giêng âm lịch. Tiếp nối truyền thống yêu nước của dòng họ, trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, dòng họ Nguyễn Tồ Đống có 145 người con gia nhập quân đội nhân dân, trong đó 22 người là thương binh và 13 người con là liệt sĩ hy sinh vì nền độc lập của tổ quốc. Phát huy truyền thống ấy, ngày nay hậu duệ trong dòng họ Nguyễn Tồ Đống tại huyện Sơn Động có nhiều người đã và đang tham gia công tác cống hiến trên nhiều lĩnh vực trên cả nước.

Dòng họ, gia đình học tập tiêu biểu ở vùng dân tộc thiểu số Lục Ngạn

(BGĐT) - Mặc dù đời sống chưa thực sự dư giả nhưng ở nhiều thôn, bản, vùng đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang đã xuất hiện những gia đình, dòng họ học tập tiêu biểu.

 

Trịnh Văn - Dòng họ khuyến học tiêu biểu

(BGĐT) - Dòng họ Trịnh Văn ở xã Tân An, huyện Yên Dũng (Bắc Giang) được nhiều người biết đến bởi có truyền thống cách mạng, luôn đoàn kết xây dựng đời sống ấm no, tích cực tham gia phong trào khuyến học, khuyến tài tại địa phương.

 

Dòng họ La hiếu học

(BGĐT) - Ham học hỏi, nghiên cứu, nhiều thành viên dòng họ La, xã Xuân Cẩm đã đỗ đạt cao, có trình độ tiến sĩ, thạc sĩ. Những năm qua, dòng họ La chú trọng duy trì phong trào khuyến học, trở thành dòng họ khuyến học tiêu biểu của huyện.

 

Truyền thuyết về dòng họ Đặng ở Tân Thịnh

(BGĐT) - Tại thôn Phúc Lãm, nay là Tân Tiến, xã Tân Thịnh, huyện Lạng Giang (Bắc Giang) có một ngôi đền cổ kính đã được xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia. Đó là đền thờ Đặng Thế Công - nơi thờ phụng, tưởng niệm thủy tổ họ Đặng ở Lạng Giang và hai võ quan Đặng Thế Công, Đặng Thế Lộc có nhiều công lao với dân với nước dưới triều Lê - Trịnh.

 

Đồng Ngọc Dưỡng